Witold Gombrowicz : Gombrowicz

Witold GombrowiczON: biografia

WITOLD GOMBROWICZ
Jeden z najwybitniejszych pisarzy polskich XX wieku. Urodzony w Małoszycach w 1904 roku. Zmarł w Vence na Lazurowym Wybrzeżu w roku 1969.
W latach 1939-1963 przebywał w Argentynie. Następnie, w latach 1963-1964, w Berlinie jako stypendysta Fundacji Forda oraz Senatu Miasta Berlina; od roku 1964 w Vence, gdzie został pochowany.
W roku 1967 nagrodzony za powieść „Kosmos” Międzynarodową Nagrodą Wydawców „Prix Formentor”, potwierdzającą jego status pisarza o międzynarodowej renomie.

WITOLD GOMBROWICZ WE WSOLI

Historia Wsoli i majątku, który stał się własnością Gombrowiczów, sięga co najmniej XV wieku i jest związana m.in. z krewnymi rodu Kochanowskich, z którego wywodził się twórca literackiej polszczyzny. Gombrowicze pojawiają się we Wsoli w roku 1924, kiedy to druga już właścicielka wybudowanego dekadę wcześniej pałacu udostępnia go swojej bratanicy Aleksandrze, świeżo poślubionej bratu Witolda Gombrowicza, Jerzemu. Wsolski majątek był już wtedy ekonomicznie mocno podupadły, poddany licznym licytacjom. Podczas jednej z nich Aleksandra i Jerzy Gombrowiczowie stali się prawnymi właścicielami dzisiejszej siedziby muzeum.
Witold Gombrowicz przyjeżdżał do Wsoli regularnie w latach 1924 – 1939. Przygotowywał się do egzaminów, odpoczywał, uprawiał sport, podkochiwał się w sąsiadce – Krystynie Janowskiej z Bartodziej, wreszcie pisał – m.in. fragmenty „Ferdydurke”. Pozostaje kwestią otwartą, jak pokaźne fragmenty przedwojennych tekstów pisarza powstały w gościnie wsolskiej. Wiadomo, że miał on zwyczaj wożenia z sobą rękopisów, zaś pytany przez służbę o powód późnych pobudek, odpowiadał, że nocami pisze powieści. Za dowód prawdziwości tych słów przyjmowano zadymiony i zasłany papierami pokój.
O ile pobliskiego Radomia nie znosił (choćby dlatego, że miejscowa palestra nie chciała go w swoim gronie), do Wsoli wracał chętnie, także wspomnieniami. W 1939 roku obaj bracia opuścili Wsolę: Witold znalazł się w Argentynie, Jerzy po kampanii wrześniowej na internowaniu w Rumunii. Historia Gombrowiczów we Wsoli skończyła się niewiele później: w 1941 majątek przejęli niemieccy okupanci. Do Wsoli Gombrowicze już nie wrócili. Witold pozostał na emigracji do śmierci w roku 1969.

Kalendarium opracowała Dominika Świtkowska.

1904

Narodziny Mariana Witolda Gombrowicza w Małoszycach w Sandomierskiem (4 sierpnia 1904 r.) Ojciec: Jan Onufry Gombrowicz (1868-1933) z rodziny litewskiej osiadłej w Królestwie po Powstaniu Styczniowym, ziemianin i przemysłowiec. Matka: Marcela Antonina Kotkowska (1872-1959) – ziemianka z Bodzechowa. Rodzeństwo: Janusz (1894-1968), Jerzy (1895-1971), Irena, zwana Reną (1899-1961). Dzieci wychowywane są w towarzystwie dorosłych. Za metodę wychowawczą uznaje się perswazję, odrzucając formy represyjne.  W domu przebywają nauczyciele, francuskie guwernantki, rezyduje nauczycielka matki, Szwajcarka, panna Zwieck. Regularnie czytując dzieciom, matka zaszczepia w nich upodobanie do lektury, dyskusji i polemik. W 1904 roku Jan Onufry Gombrowicz obejmuje stanowisko naczelnego dyrektora rodzinnej fabryki i gospodarstwa rolnego w Bodzechowie. (Wcześniej, w 1901 roku,  po śmierci Ignacego Kotkowskiego, dziadka pisarza, jego ojciec obejmuje zarząd młynów na Świślinie, kopalni dolomitu i piaskowca w Dołach Biskupich oraz tamtejszej fabryki wyrobów kamieniarskich). Do wybuchu I wojny rodzina wielokrotnie bywa za granicą (Niemcy, Austria, Włochy, Francja, Belgia).

1905

Rodzina przenosi się do Bodzechowa. Jako najmłodszy Witold staje się beniaminkiem licznego kuzynostwa. Jan Onufry Gombrowicz zakłada spółdzielczy sklep i organizuje fabryczną orkiestrę. Marcela Antonina Gombrowicz organizuje amatorskie przedstawienia z udziałem urzędników i robotników celem złagodzenia nastrojów rewolucyjnych. W obliczu brutalności wojsk carskich wysyłanych przeciw demonstrantom, ojciec pisarza wypowiada się na wiecu robotniczym jako wróg caratu i przemocy.

1908-1910

Aresztowanie Jana Onufrego Gombrowicza. Zostaje osadzony w radomskim więzieniu w związku z podejrzeniem o udział w rewolucji 1905 roku. Dzięki stosunkom zostaje po tygodniu zwolniony za kaucją. Oskarżenie o przynależność do PPS-Frakcji Rewolucyjnej i udział w organizowaniu bojówek. Po ponad dwuletnim procesie, w którym udowodniono jedynie wygłaszanie antypaństwowych przemówień, ojciec Witolda Gombrowicza zostaje skazany na dwa lata twierdzy – pozostaje na wolności za kaucją. Rodzina w Bodzechowie nakłania Jana Onufrego Gombrowicza do rezygnacji z zawiadywania fabryką, w odpowiedzi na co proponuje on sprzedaż swych udziałów. Wobec odmowy zbiera konsorcjum, które nabywa czwartą część akcji, uzyskuje większość głosów i likwiduje majątek. Po powodzi w roku 1909 zakłada w Dołach Biskupich towarzystwo akcyjne: fabrykę papieru drzewnego z myślą o przekazaniu w przyszłości udziałów w niej najmłodszemu synowi, stąd nazwa przedsiębiorstwa – Witulin. Starsi synowie podejmują edukację w Warszawie. Młodsze dzieci nadal kształcone są w domu. Witold przyswaja sobie podstawy języków francuskiego i niemieckiego dzięki nauczycielkom siostry, Reny Gombrowicz – Francuzce Jeannette Grosjean i Niemce Klarze von Paprocki. W tym okresie nabiera upodobania do muzyki. W roku 1910 wyjeżdża z rodzeństwem do Reichenhall.

1911

Rodzina Gombrowiczów przenosi się do Warszawy. Ojciec zachowuje rentowny młyn i dom w Bodzechowie, w którym mieszka babka Kotkowska z upośledzonym psychicznie synem, Bolesławem, kopalnie w Dołach wraz z dokupionymi w międzyczasie kopalniami dolomitu w Zagnańsku oraz akcje Witulina – jako prezes zarządu kieruje stołeczną reprezentacją fabryki. Gombrowiczowie wynajmują ośmiopokojowe mieszkanie w wystawnej kamienicy przy ulicy Służewskiej 3. Po rozlokowaniu rodziny Jan Onufry Gombrowicz odbywa karę w radomskim więzieniu. Rezygnuje z przywileju twierdzy, przysługującego mu jako szlachcicowi, który popełnił przestępstwo kwalifikowane jako niehańbiące. Marcela Antonina Gombrowicz zwraca się do cesarza z prośbą o ułaskawienie męża, nie okazując skruchy. Uzyskuje je i w lutym 1912 roku Jan Gombrowicz zostaje uwolniony. Witold Gombrowicz rozpoczyna naukę na prywatnych lekcjach w domu Ignacostwa Balińskich, prowadzonych przez panią Kiersnowską, odbywanych w towarzystwie Kazimierza i Antoniego (Zazy) Balińskich oraz Antoniego Wasiutyńskiego.

1914

Wybuch wojny zatrzymuje rodzinę Gombrowiczów w Małoszycach, które od 1911 roku stanowią letnią rezydencję rodziny.

1915-1922

Rozpoczyna naukę w Gimnazjum męskim hr. Wielopolskiego im. św. St. Kostki. Bez kłopotów uzyskuje promocje do kolejnych klas, utrzymując przeciętny poziom wyników w nauce. Ojciec obejmuje zarząd Centrali Handlowej. Fabryka w Dołach ulega zdewastowaniu, zawieszone zostają prace w kopalniach.

1917

Jan Gombrowicz zostaje dyrektorem Zarządu Warszawskiego Zakładów Żelaznych Ostrowieckich. Przyjmuje stanowisko prezesa Związku Filistrów Korporacji Arkonia, której członkiem był w latach studenckich. (Żaden z jego synów w czasie studiów nie znajduje upodobania do życia korporacyjnego). Sprzedaż akcji Witulina. Zakup kamienic czynszowych przy Wspólnej 33 i Próżnej 7 w Warszawie. (Połowa kamienicy przez Wspólnej, zburzonej w trakcie Powstania, została tuż przed jego wybuchem sprzedana przez Janusza. Kamienicę przy Próżnej sprzedano po śmierci Jana Gombrowicza, aby uregulować zobowiązania wobec starszych synów). 

1920

Lato spędza w Małoszycach. Sierpień 1920 – w Warszawie. Pracuje w biurze rozsyłającym paczki dla żołnierzy przebywających na froncie. Na jesień wraca do Małoszyc. Zainspirowany genealogiczną pasją starszego brata Jerzego, pisze historię rodziny, Ilustrissimae familiae Gombrovici, opierając się na domowych archiwach. (Pierwsze karty rękopisu poświęconego historii rodu oraz drzewo genealogiczne rozrysowane przez Witolda Gombrowicza znaleźć można w zbiorach Instytutu Badań Literackich; nie zostały opatrzone przez autora wzmiankowanym wyżej tytułem).  

1922

Zdaje maturę, uzyskując na świadectwie dojrzałości oceny dostateczne z wyjątkiem języka polskiego („postępy celujące”), religii oraz historii powszechnej i Polski („dobre”). Po maturze odpoczywa „w Sopotach”. Wstępuje na wydział prawny Uniwersytetu Warszawskiego. Jesienią zapada na chorobę płuc i wyjeżdża do leśniczówki Potoczek, należącej do jego najstarszego brata Janusza i jego żony Franciszki (Pifinki, Dzidzi), którzy w tymże roku wstąpili w związek małżeński. Podczas samotnego pobytu pisze „powieść o jakimś buchalterze” („historię księgowego”). Powstały tekst niszczy za radą braterstwa.  

1923

Lato spędza w Rabce i Zakopanem, gdzie spotyka Boya Żeleńskiego. 

1923-1924

 Na drugim roku studiów pisze „złą powieść” („pierwsza powieść”, „najoryginalniejsze ze wszystkich dzieł”). Pokazuje ją w Zakopanem pani Szuchowej, za której radą zostaje spalona. Ojciec powołany zostaje na stanowisko prezesa Centrali Handlowej „ZŁOM” i wiceprezesa Żeglugi Polskiej.

1924-1926

Pierwsze wizyty u Jerzego i jego żony Aleksandry (Oleni) we Wsoli. „Flirtuje z kuzynkami i przyjaciółkami siostry” (W. Gombrowicz, Biographie de Witold Gombrowicz). Ojciec podejmuje próbę wyswatania go. Nie ulega presji, ignorując okazję oświadczenia się podczas zaaranżowanego obiadu w restauracji. Przeżywa „pierwszą miłość” do Krystyny Janowskiej, młodej ziemianki poznanej w Warszawie, pochodzącej z zaprzyjaźnionej z rodzicami Witolda rodziny, posiadającej majątek Bartodzieje opodal Wsoli. Znajomość, która nie przerodzi się w narzeczeństwo, trwać będzie do połowy lat 30-tych. Po wydaniu debiutanckiego tomu we dworze Janowskich przeżyje silne upokorzenie (Witold Gombrowicz, Dziennik 1953-1956), co będzie jedną z przyczyn powstania Ferdydurke. Lato 1926 spędza w Wiśle, gdzie emabluje pensjonarkę Krystynę Mariańską. Zamieszkuje w willi „Bukowa”, później pensjonacie „Piast”.  

1927

Kończy studia, uzyskując tytuł magistra. 

1927/1928

Podróż do Francji przez Niemcy i Belgię celem podjęcia studiów w paryskim Institut des Hautes Etudes Internationales (Instytut Studiów Międzynarodowych). Zamieszkuje przy rue Belloy. Wyprawa na południe kraju (Verney, Le Boulou, Port-Vendres). Przebywa w pensjonatach w Banyuls i Vernet-les-Bains.

1928

Rozpoczyna aplikację sądową w Sądzie Grodzkim. Przez ponad rok opracowuje sprawy karne kierowane do Sądu Okręgowego. Powstają pierwsze opowiadania, które włączy do debiutanckiego tomu Pamiętnik z okresu dojrzewania: Tancerz Mecenasa Kraykowskiego, Pamiętnik Stefana Czarnieckiego, Zbrodnia z premedytacją, Dziewictwo. 

1928-1932

Powstaje brulion „powieści dla kucharek” – w zamierzeniu wspólnego dzieła Witolda Gombrowicza i Tadeusza Kępińskiego. Na inicjalnym etapie prac drugi z autorów wycofuje się. Kolejny pobyt zdrowotny w Zakopanem. Pracuje nad tekstem. (Nie został ogłoszony. Możliwe, że stał się kanwą powieści Opętani publikowanej dziesięć lat później w odcinkach). Zapisuje się do klubu sportowego Legia. W pensjonacie Haliny Szczukówny w Zakopanem poznaje Tadeusza Brezę. W jego towarzystwie ma zamiar przedłożyć podczas kawiarnianego śniadania swe cztery opowiadania Mieczysławowi Grydzewskiemu i Jarosławowi Iwaszkiewiczowi, jednak nieoględna wypowiedź Iwaszkiewicza zraża go. (W. Gombrowicz, Wspomnienia polskie). Kontynuuje aplikację w Sądach Okręgowym i Apelacyjnym, gdzie pełni obowiązki sekretarza-protokolanta rozpraw. W roku 1931 trzy poranki tygodniowo spędza w Centrali Złomu, wypełniając również swe obowiązki względem pracodawcy w domu. Pracuje nad kolejnymi opowiadaniami: Biesiada u hrabiny Kotłubaj, Przygody, Na kuchennych schodach, Zdarzenia na brygu Banbury. Pisze w sądzie. W tym czasie wchodzi do kręgu towarzyskiego Tadeusza Brezy, do którego należeli m. in. rodzeństwo Adam i Zofia Mauersbergerowie (prowadzący salon artystyczny), Antoni (Tonio) Sobański, Mira Zimińska, Zofia Szymanowska (Chądzyńska). Zaprzyjaźnia się z Alicją (Litką) Liebhardt, która w okresie argentyńskim będzie pomagać mu finansowo. Bywa w Ziemiańskiej i Zodiaku, gdzie z czasem wykreuje własny krąg. Należeli do niego m. in.: Zuzanna Ginczanka, Gizella Ważykowa, Stefan i Ewa Otwinowscy, Stanisław Piętak, Jerzy Pietrkiewicz, Eryk Lipiński i Hanna Gosławska (Ha-Ga), jak również kuzyn Gustaw Kotkowski, Bela Gelbhardt (Czajka), Janusz Minkiewicz i Świętopełk Karpiński).  

1932-1933

Po ukończeniu aplikacji sądowej Witold Gombrowicz decyduje się za namową ojca odbyć aplikację adwokacką. Rozważa aplikowanie jako dependent zaprzyjaźnionego radomskiego adwokata, Tadeusza Przyłęckiego, jednak miejscowa palestra należąca w większości do Stronnictwa Narodowego odrzuca jego kandydaturę. Witold Gombrowicz podejmuje bezowocne próby publikacji opowiadań na łamach redagowanej przez Kazimierza Wierzyńskiego „Kultury”. Przekazuje opowiadania do lektury poecie Stanisławowi Balińskiemu oraz gronu Brezy, zyskując aplauz. Przedkłada tom w Towarzystwie Wydawniczym „Rój”. Wydawca, Marian Kister, domaga się pokrycia połowy kosztów papieru i druku, co czyni ojciec debiutanta. „Pamiętnik z okresu dojrzewania” (wymienione uprzednio opowiadania z wyjątkiem „Na kuchennych schodach”) ukazuje się nakładem Towarzystwa Wydawniczego „Rój” w 1933 roku. Gombrowicz publikuje na łamach „Kuriera Polskiego” artykuł Postawa nowych autorów, analizując własny debiutancki tom obok „Szczurów” i „Żołnierzy” autorstwa poznanego w tym okresie Adolfa Rudnickiego oraz głośnej „Zazdrości i medycyny” Michała Choromańskiego. Artykuł zostaje podpisany inicjałami G. K. (Gustaw Kotkowski). Po debiucie „Polska Zbrojna” proponuje Gombrowiczowi zamieszczanie felietonów na swych łamach, jego teksty nie spełniają jednak oczekiwań redakcji, która wycofuje się z propozycji. Pisarz pracuje nad dramatem „Iwona, księżniczka Burgunda”, doglądając chorego ojca. Jan Onufry Gombrowicz umiera 21 grudnia.

1934

Marcela Antonina Gombrowicz wraz z Reną Gombrowicz i Witoldem Gombrowiczem zamieszkują na Chocimskiej 35. Pisarz zajmuje pokój naprzeciwko mieszkania matki i siostry, korzystając z możliwości kąpieli i stołowania się w ich domu. Gościć będzie u siebie między innymi pisarzy i artystów Brunona Schulza i Stanisława Ignacego Witkiewicza. Utrzymuje znajomość z pisarzem Zbigniewem Uniłowskim. W tym okresie Gombrowicz otrzymuje propozycję publikacji na łamach „Gazety Polskiej” od jej redaktora naczelnego, Bogusława Miedzińskiego, bywalca polowań organizowanych przez starszego brata pisarza, Jerzego Gombrowicza. Na łamach „Gazety Polskiej” Gombrowicz opublikuje opowiadanie Z diariusza prywatnego Hieronima Poniżalskiego. Porzuciwszy karierę prawniczą, administruje kamienicą przy Wspólnej. Kończy dramat „Iwona, księżniczka Burgunda” i przedkłada tekst do lektury aktorce Mirze Zimińskiej, spotykając się z brakiem entuzjazmu. Wielokrotnie, zarówno w okresie aplikantury, jak i kariery literackiej, Gombrowicz spędza zimowe miesiące w Zakopanem, gdzie zatrzymuje się zwykle w pensjonacie panny Haliny Szober – „Wojciechowie”.

1935

Na łamach „Prosto z mostu”, „Wiadomości Literackich” i „Tygodnika Ilustrowanego” ukazują się opowiadania zapowiadające „Ferdydurke”. Witold Gombrowicz ogłasza również „Filidora dzieckiem podszytego” na łamach „Gazety Polskiej” oraz fragment „Ferdydurke” w „Skamandrze”. Wdaje się w polemikę z pisarzem Jerzym Andrzejewskim. Na łamach „Kuriera Polskiego” Gombrowicz recenzuje powieści. Jest bywalcem salonu Zofii Nałkowskiej, dokąd został wprowadzony po debiucie. Bywa również na herbatkach u Tadeusza Boya Żeleńskiego.

1936

Witold Gombrowicz publikuje na łamach „Kuriera Porannego”, „Świata”, „Kuriera Warszawskiego”. Ogłasza artykuł o stylu Zofii Nałkowskiej. Zamieszcza na łamach „Studia” „List otwarty do Brunona Schulza”, w którym prowokuje adwersarza do konfrontacji z prozaiczną niższością. W odpowiedzi Bruno Schulz opowiada się na rzecz prymatu sztuki i jej wyraźnego oddzielenia od pospolitości dnia codziennego. Odzywają się inne komentarze. Pisarz poznaje Jerzego Andrzejewskiego, z którym nie udaje mu się utrzymać dobrych relacji. Pracuje nad powieścią. W ostatnich latach przed wybuchem wojny Gombrowicz bywa na czwartkowych przyjęciach u Tadeusza Dołęgi-Mostowicza.

1937

Witold Gombrowicz kontynuuje prace nad „Ferdydurke”. Z niemal gotowym maszynopisem powieści korzysta z letniej gościny u przyjaciela, Tadeusza Kępińskiego, w Krakowie. Wraca do Warszawy, a pod koniec sierpnia wyjeżdża na krótko do Zakopanego. Jesienią „Ferdydurke” ukazuje się nakładem „Roju”, postdatowana na 1938 rok. Zimą Gombrowicz zapada na grypę podczas panującej w Warszawie epidemii. Planuje wyjazd przez Węgry i Austrię do Włoch jako korespondent „Kuriera Porannego”.

1938

Pisarz spędza Nowy Rok we Wsoli. Publikuje na łamach „Kuriera Porannego” i „Ateneum”. Późną wiosną Witold Gombrowicz wyjeżdża przez Wiedeń do Rzymu w towarzystwie literata Stanisława Brochwicza-Kozłowskiego. Zorientowawszy się w zobowiązaniach towarzysza podróży wobec hitlerowskich Niemiec, rezygnuje z jego towarzystwa. Po krótkim pobycie w Wenecji pisarz wraca do Polski przez Wiedeń, obserwując w drodze powrotnej reakcje na Anschluss. Publikuje wspomnienia z podróży na łamach „Czasu”. Wyprzedaż Małoszyc. W „Skamandrze” ukazuje się „Iwona, księżniczka Burgunda”. Zimą 1938 Gombrowicz wyjeżdża do Zakopanego. Podczas tego pobytu odwiedza w towarzystwie Stanisława Ignacego Witkiewicza Marię Kasprowiczową, żonę poety Jana Kasprowicza, w willi Harenda. Sylwestra spędza we własnym kręgu towarzyskim w warszawskiej kawiarni Kameralna, gdzie dochodzi do zerwania znajomości z Jerzym Andrzejewskim z powodu bezceremonialnego potraktowania przez Witolda Gombrowicza towarzysza autora „Ładu serca”.

1939

Od 4 czerwca do 3 września na łamach warszawskiego „Czerwoniaka” („Dobry wieczór! Kurier Czerwony!”) i kielecko-radomskiego „Expressu Porannego” ukazuje się powieść w odcinkach „Opętani” podpisywana przez Gombrowicza pseudonimem Z. Niewieski. 29 lipca na pokładzie transatlantyku „Chrobry” armatora Gdynia-America Line pisarz wypływa z Gdyni do Argentyny. Przybija do Buenos Aires 20 sierpnia. „Chrobry” opuszcza port 25 sierpnia. Witold Gombrowicz podejmuje decyzję o pozostaniu w Argentynie. Zgłasza się do poselstwa polskiego.

1939/1940

Nawiązuje kontakty z Polonią argentyńską oraz argentyńskimi twórcami: pisarzem Manuelem Gálvezem i poetą Arturem Capdevillą. W roku 1940 poznaje młodych artystów argentyńskich pisarza Rogera Plá, upamiętnionego przezeń w znanym „telefonicznym” passusie Dziennika oraz Antonia Berniego, malarza. U ostatniego ze wspomnianych pozna Cecilię Benedit de Debenedetti, swą protektorkę. 

1940-1941

Po okresie zamieszkiwania w hotelikach w centrum miasta, pisarz przenosi się na odległą ulicę Bacacay, której nazwa posłuży mu za tytuł rozszerzonego wznowienia tomu opowiadań wydanych w debiutanckim tomie („Bakakaj”, 1957). Wygłasza pogadanki o miłości europejskiej dla grona młodych dziewcząt – Chinchiny Capdevili, córki poety, i jej przyjaciółek. 28 sierpnia wygłasza odczyt „Doświadczenia i problemy Europy mniej znanej” w Teatro del Pueblo, wywołując skandal. Jego analiza przedwojennych przemian mentalności środkowoeuropejskiej została uznana za „antypolską robotę” w kontekście wrogich wobec II Rzeczpospolitej komentarzy, które dało się słyszeć po zakończeniu prelekcji. Z końcem roku pisarz przenosi się do centrum Buenos Aires, gdzie zamieszkuje w domu noclegowym El Palomar przy Avenida Corrientes 1258.

Czerwiec 1940 – czerwiec 1941

Pod pseudonimem Alejandro Ianka Witold Gombrowicz publikuje opowiadanie Romans w Wenecji na łamach pisma dla kobiet „El Hogar” oraz cykl 12 artykułów poświęconych słynnym romansom arystokracji, głównie francuskiej, w „Aqui Está”. Przyjaciele organizują składki na jego rzecz.

1941

Poselstwo polskie przyznaje pisarzowi zapomogę – odebraną w grudniu tego roku po orzeczeniu o niezdolności do służby wojskowej ze względów zdrowotnych. Witold Gombrowicz nawiązuje przyjaźń z Paulinem Frydmanem prowadzącym klub szachowy w kawiarni Rex. Przyjaźni się również z poetą Carlosem Mastronardim. „Wiedzie życie bohemy” („Cahier de L’Herne. Gombrowicz”). Carlos Mastronardi wprowadza pisarza do domu Silviny Ocampo (żony pisarza Adolfo Bioy Casaresa, siostry Victorii Ocampo, wydawczyni i mecenaski), gdzie – jak pisarz wspomina w „Dzienniku” – podczas kolacji poznaje Jorge Luisa Borgesa. W roku 1941, prawdopodobnie w geście przyjacielskiej gauczady (przysługi), poeci Jorge Luis Borges, Ezequiel Martínez Estrada i Carlos Mastronardi wydają tomik poetycki „Tres Poetas a Polonia” („Trzej poeci Polsce”). (Rajmund Kalicki, „Dziennik patagoński”). Z końcem roku jako adresy korespondencyjne Gombrowicz podaje Tacuarí 242 i Tucumán 462 (adres Banco Polaco).

1942

Wyprawa w Góry Mendozy. Witold Gombrowicz ponawia prośby o pomoc finansową kierowane do londyńskiego Funduszu Kultury. Pisarz Józef Wittlin organizuje na jego rzecz koleżeńską zbiórkę wśród literatów osiadłych w Nowym Jorku. Gombrowicz pracuje dorywczo dzięki rekomendacjom przyjaciół.

1943

Pisarz porzuca pensjonat, nie uregulowawszy rachunku. Zamieszkuje w Morón, gdzie korzysta z gościny dziennikarza Włodzimierza Taworskiego. Żyje w skrajnym ubóstwie. Dzięki rekomendacji Stanisława Odyńca Witold Gombrowicz otrzymuje pracę w piśmie Jezuitów „Solidaridad”. Nawiązuje współpracę z katolickim „Criterio”.

1944

Witold Gombrowicz zamieszkuje w małych pensjonatach w centrum Buenos Aires – przy ulicy Bartolomégo Mitre’a oraz na Avenida de Mayo. Publikuje w „Criterio” pod pseudonimem Mariano Lenogiry (artykuł Katolicyzm wobec nowych prądów w sztuce). Na łamach „La Nación” pisarz ogłasza podpisany własnym nazwiskiem artykuł Sztuka i nuda. W piśmie literackim Adolfo de Obiety „Papeles de Buenos Aires” publikuje Filidora dzieckiem podszytego. Przebywa w La Falda w górach Sierra de Córdoba, gdzie pobyt ze względów zdrowotnych umożliwia mu Paulin Frydman. Refleksem wspomnianego pobytu będzie opublikowany z końcem roku na łamach „Océano” Dziennik z Rio Ceballos. Podczas pobytu w górach Córdoby Gombrowicz rozpoczyna pracę nad dramatem Ślub. Pisze opowiadanie Bankiet. Zostaje wspomniany w artykule Eduardo Mallei na łamach „Leoplanu”. Z końcem roku rozpoczyna publikację cyklu Nasz dramat erotyczny w „Viva cien a?os”. Na łamach „Que” recenzuje Los Robinsones Rogera Plá.

1945

Witold Gombrowicz uzyskuje zapomogę z poselstwa polskiego. Otrzymawszy od swej protektorki, Cecilii Benedit de Debenedetti, obietnicę wydania „Ferdydurke”, rozpoczyna w grudniu publiczne tłumaczenie powieści na język hiszpański.

1946

Witold Gombrowicz kontynuuje tłumaczenie „Ferdydurke”. Do grona przyjaciół spotykających się w tym celu w sali szachowej kawiarni Rex należą Virgilio Pi?era, Lius Centurión, Adolfo de Obieta, Humberto Rodríguez Tomeú oraz liczni współpracownicy: Jorge Calvetti, Manuel Claps, Carlos Coldaroli, Adán Hoszowski, Gustavo Kotkowski, Pablo Manem, Mauricio Ossorio, Eduardo Paciorkowski, Ernesto J. Plunkett, Luis Rocha, Alejandro Rússovich, Carlos Sandelin, Juan Seddon, José Taurel, Luis Tello, Jose Patricio Villafuerte. Pisarz wraca do prac nad „Ślubem”.

1947

W „Nowinach Literackich” redagowanych przez Jarosława Iwaszkiewicza ukazuje się „List do Ferydydurkistów”. W kwietniu wydawnictwo Argos wydaje „Ferdydurke”. 29 czerwca 1947 Witold Gombrowicz zamieszkuje w zadbanym pensjonacie w centrum miasta przy ulicy Wenezuela 615, prowadzonym przez panią Else Schultze. W księgarni Fray Mocho pisarz wygłasza odczyt „Przeciw poetom”. Wydaje w stu egzemplarzach jednodniówkę „Aurora. Pismo ruchu oporu”. W grudniu Gombrowicz podejmuje pracę w Banco Polaco, zajmując się okresowo biblioteką bankową i przygotowując sprawozdania bankowe. Publikuje na łamach bankowego biuletynu. Kończy „Ślub”.

1948

Wspólnie z Alejandro Rússovichem Witold Gombrowicz przekłada „Ślub” na język hiszpański. Alejandro Rússovich wprowadza się do sąsiedniego pokoju w pensjonacie przy Wenezuela 615. Cecilia Benedit de Debenedetti finansuje tłumaczenie i wydanie „Ślubu” w wydawnictwie EAM. Gombrowicz pracuje nad „Trans-Atlantykiem”. Powstaje opowiadanie „Szczur”. Jarosław Iwaszkiewicz gości w Buenos Aires – opublikowany w 1950 roku poemat „Podróż do Patagonii” zadedykuje Gombrowiczowi.

1949

Witold Gombrowicz tłumaczy „Ślub” na język francuski z pomocą dwóch młodych Francuzek, córek przebywającego w Buenos Aires dyplomaty. Kontynuuje prace nad „Trans-Atlantykiem”. Pisarz spędza urlop w domu wypoczynkowym Banco Polaco w Mar del Plata. Nawiązuje korespondencję ze swym najstarszym bratem, Januszem Gombrowiczem. Koresponduje już  w tym okresie z matką, Antoniną Gombrowicz, i siostrą, Ireną Gombrowicz. 

1950

Pisarz przesyła przekład „Ślubu” Andre Gide’owi i Albertowi Camusowi (Gombrowicz R., „Gombrowicz w Argentynie”). Przez Zofię Chądzyńską Witold Gombrowicz poznaje Małgorzatę Wickenhagen i nawiązuje znajomość z kręgiem zaprzyjaźnionej z nią powojennej emigracji polskiej w Buenos Aires – Haliną Grodzicką, Zygmuntem Grocholskim, Alicją Giangrande i Marią Świeczewską, z której mężem Karolem pozostawać będzie w wieloletniej przyjaźni. Utrzymuje także przyjaźń z Adelajdą (Adą) Lubomirską i jej mężem Henrykiem. Gombrowicz nawiązuje korespondencję z Jerzym Giedroyciem, redaktorem paryskiej „Kultury”, swym przyszłym wydawcą. Pisarz kończy powieść „Trans-Atlantyk”.

1951

Witold Gombrowicz publikuje fragmenty ukończonej powieści na łamach „Kultury”. Kończy opowiadanie „Bankiet”. Powstają pierwsze szkice Kosmosu i nieukończonej „Historii”. Pisarz przesyła „Ślub” Martinowi Buberowi, od którego otrzymuje uprzejmą odpowiedź.

1952

Witold Gombrowicz polemizuje na łamach „Kultury” z poglądami wyłożonymi przez Émile’a Ciorana w artykule „Dogodności i niedogodności wygnania”.

1953

W pierwszym tomie Biblioteki „Kultury” ukazują się „Trans-Atlantyk” i „Ślub”. Na łamach kwietniowej „Kultury” Witold Gombrowicz zaczyna publikować „Dziennik”. Przedsięwzięcie to kontynuować będzie aż do śmierci. Urlop w Salsipuedes u Cecilii Benedit de Debenedetti. Alejandro Rússovich wyprowadza się z pensjonatu pani Schultze i pojmuje za żonę Rosę Maríę Brenca, poznaną w roku 1949 w wydawnictwie EAM. François Bondy publikuje na łamach „Preuves” artykuł o hiszpańskim wydaniu „Ferdydurke” oraz zamieszcza fragmenty „Trans-Atlantyku” w tłumaczeniu i ze wstępem Konstantego A. Jeleńskiego.

1954

Spotkanie w Klubie Polskim poświęcone twórczości Witolda Gombrowicza. Pisarz prowadzi kursy filozoficzne dla grona zaprzyjaźnionych osób. Korzysta z apartamentu Janusza Eichlera, malarza, w czasie jego nieobecności. Przyjaźni się z Ernesto Sábato. Przebywa w górach Sierra de Córdoba u krewnych Zygmunta Grocholskiego, państwa Lipkowskich. Odwiedza Rússovichów w ich posiadłości w Goya, Świeczewskich w San Isidro, Stanisława Odyńca w Mar del Plata. Korzysta również z gościny Cecylii Benedit de Debenedetti w Salsipuedes w towarzystwie Alejandro Rússovicha. Z końcem roku Gombrowicz ponownie pisze do Martina Bubera, uzyskując w roku kolejnym odpowiedź wraz z rekomendacją.

1955

W maju 1955 Witold Gombrowicz odchodzi z Banco Polaco. Gości w Goya u Rússovichów. Z Sergiem, bratem Alejandro, tłumaczy „Bankiet”. Pobyty w Mar del Plata u Stanisława Odyńca oraz w majątku La Caba?a Władysława (Dusia) Jankowskiego. Szkice „Pornografii” i „Operetki”.

1956

Witold Gombrowicz pracuje nad powieścią „Pornografia”. Tłumaczy z Rolandem Martinem „Ferdydurke” na język francuski (wspólny pseudonim „Brone”). W kolejnym roku pisarz przesyła tłumaczenie Konstantemu A. Jeleńskiemu. W kawiarni Rex Witold Gombrowicz poznaje Juana Carlosa Gómeza, jednego ze swych najwierniejszych przyjaciół. Pobyty w La Caba?a, Goya, Mar del Plata i Rosario. Rejs deltą Parany. Pisarz otrzymuje stypendium Kongresu Wolności Kultury oraz stypendium International Rescue Committee.

1956/1957

1957

Na początku roku Witold Gombrowicz podejmuje próbę nawiązania korespondencji ze swoim starszym bratem, Jerzym Gombrowiczem. Państwowy Instytut Wydawniczy publikuje „Ferdydurke” (predatowana na 1956 rok), Wydawnictwo Literackie – „Bakakaj” (poszerzone i zmienione wydanie debiutanckiego tomu „Pamiętnik z okresu dojrzewania”). W Paryżu nakładem Instytutu Literackiego „Kultury” ukazuje się „Dziennik 1953-1956”. Gombrowicz kupuje nową maszynę do pisania. Odrzuca prośbę reżysera Tadeusza Byrskiego o zgodę na wystawienie „Ślubu” przez Teatr kielecko-radomski. Pracuje nad „Operetką”. Jesienią pisarz przechodzi grypę azjatycką i przebywa dla zdrowia w La Caba?a. W październiku, ponownie w grudniu, wyjeżdża do Tandilu. Polska prapremiera „Iwony, księżniczki Burgunda” w reżyserii Haliny Mikołajskiej w Teatrze Domu Wojska Polskiego (późniejszy Teatr Dramatyczny) w Warszawie. Gombrowicz pracuje nad „Pornografią”. Wydawnictwo Czytelnik wydaje „Trans-Atlantyk” i „Ślub” opatrzone komentarzem autora.

1958

Witold Gombrowicz spędza nowy rok w La Caba?a. Wybiera się do Necochei i Quequénu nad ocean. Kończy „Pornografię”. Pobyt w Tandilu. Nowi przyjaciele: Mariano Betelú (Flor, Flor de Quilombo), Jorge Di Paola (Dipi), Jorge Rubén Vilela (Marlon), Jorge Alvarez (Bufa), Nestor Tirri, Juan Carlos Ferreyra. Pierwszy atak astmy. Gombrowicz przechodzi anginę ropną. Wyjeżdża do Santiago del Estero, gdzie poznaje braci Santucho: Francisca René i Roberta, późniejszego lidera Ludowej Armii Rewolucyjnej (ERP). „Iwona, księżniczka Burgunda” z ilustracjami Tadeusza Kantora zostaje opublikowana przez Państwowy Instytut Wydawniczy. W tym samym roku dramat wystawia „Cricot”. Pisarz wraca do pracy nad „Operetką” (I wersja). Francuskie wydanie „Ferdydurke” (wyd. Julliard, przedmowa Maurice’a Nadeau, przekład „Brone”). W „Les Lettres Nouvelles” ukazuje się pierwszy rozdział „Ferdydurke”, François Bondy publikuje artykuł poświęcony powieści na łamach „Neue Zürcher Zeitung”, Jean Bloch-Michel w „Gazette de Lausanne”. Pobyt w Tandilu. Między 1958 a 1961 rokiem Witold Gombrowicz przygotowuje dla Radia Wolna Europa teksty o Argentynie, które zostaną opublikowane po jego śmierci jako „Wspomnienia polskie. Wędrówki po Argentynie” (Paryż: Instytut Literacki, 1977 ).

1959

Na łamach „Preuves” ukazują się fragmenty „Dziennika” z przedmową Konstantego A. Jeleńskiego. Witold Gombrowicz przebywa w Tandilu, gdzie podejmuje kuracje homeopatyczne. Pracuje nad „Operetką”. Pisarz wygłasza pogadankę na temat filozofii Martina Heideggera. Recenzje „Ferdydurke” ukazują się na łamach „Les Lettres Nouvelles” (Mario Maurin) oraz „La Nouvelle Revue Français” (Pierre Bettencourt). Gombrowicz kupuje maszynę do plastiku, którą wynajmuje Marii i Karolowi Świeczewskim, prowadzącym małą fabryczkę. Bóle wątroby i dolegliwości alergiczne. Pisarz składa dokumenty celem uzyskania obywatelstwa argentyńskiego. W dniu urodzin Witold Gombrowicz dowiaduje się o śmierci matki, Marceli Antoniny Gombrowicz (zm. 27 lipca). Uskarża się na nerwy. Pisze „Wspomnienia polskie” dla Radia Wolna Europa. Pisarz gości na śniadaniu w Ambasadzie francuskiej. Pochłania go pasja muzyczna.

1959/1960

Pobyt w Tandilu. 

1960

Pisarz odczuwa znużenie Tandilem. Kończy kurację homeopatyczną, którą podjął, żeby wyleczyć chore gardło. Gombrowicz cierpi na nerwy oraz z powodu dolegliwości wątrobowych. Pisze trzeci akt „Operetki”. Pasja muzyczna nie słabnie. Publikacja „Pornografii” (Instytut Literacki). Odczyty filozoficzne w La Plata. Pierwsze niemieckie wydanie „Ferdydurke” (wyd. Günther Neske Verlag, trad. Rudolf Richter, pseud. Walter Tiel Neske, przekład Rudolf Richter, pseud. Walter Tiel). Pobyt w Montevideo w towarzystwie Jorgego Di Paoli. François Bondy przyjeżdża do Buenos Aires. Polska prapremiera „Ślubu” w reżyserii Jerzego Jarockiego w Teatrze Studenckim przy Politechnice Śląskiej w Gliwicach. Pobyt w La Caba?a. Dotkliwa bezsenność. Pisarz zaczyna komponować nowy utwór. Wywiad dla „Clarin” (Zdzisław Bau, pseud. Pat Leroy). Fragmenty „Dziennika” ukazują się na łamach „Der Monat” i „Cuadernos”. Gombrowicz lokuje kapitał w akcjach.

1961

Witold Gombrowicz przebywa w La Caba?a, skąd podejmuje kilkudniowe wyprawy nad ocean, między innymi do Quequénu. Dowiaduje się o śmierci swojej siostry, Ireny Gombrowicz (zm. 9 stycznia). „Ferdydurke” ukazuje się w Anglii (wyd. MacGibbon & Kee) oraz w Stanach Zjednoczonych (wyd. Harcourt, Brace & World) w tłumaczeniu Erica Mosbachera. Pochlebne opinie publikują „Observer” i „Times”. Pisarz otrzymuje nagrodę „Kultury” w wysokości 200 dolarów. Kłopoty z nerwami. Nadal komponuje „Kosmos”. Strata finansowa spowodowana spadkiem cen akcji. Włoskie wydanie „Ferdydurke” (wyd. Einaudi, wstęp Angelo Maria Ripellino, przekład Sergio Miniussi). Gombrowicz przyjmuje zaproszenie berlińskiego Technische Universität organizującego wykłady zagranicznych pisarzy. Pisze powieść „Kosmos”, słucha Mozarta. Niemieckie wydanie „Dziennika 1953-1957” (wyd. Günther Neske Verlag, trad. Rudolf Richter, pseud. Walter Tiel). Kontynuacja prac nad „Kosmosem”. Witold Gombrowicz rezygnuje z wyjazdu do Niemiec ze względów zdrowotnych i finansowych. Odwiedza przyjaciół, Alicję i Silvia Giangrande, w Hurlingham. W grudniu wyjeżdża do Piriápolis w towarzystwie Juana Carlosa Gómeza.

1961/1962

Pobyt w Piriápolis (Urugwaj). 

1962

Pisarz zmaga się z „Kosmosem”. Odmawia zgody na polską adaptację telewizyjną „Zbrodni z premedytacją”. „Pornografia” zostaje odrzucona przez obydwa wydawnictwa, które wydały „Ferdydurke” w języku angielskim. Holenderskie wydanie „Ferdydurke” (wyd. Moussault, przeł. Willem A. Maijer, Herman von der Klei, Chris de Ruig). Francuskie wydanie „Pornografii” (wyd. Julliard). Wiosną tego roku Jorge Vilela i Mariano Betelú przedstawiają Witoldowi Gombrowiczowi Miguela Grinberga, redaktora pisma „Eco Contemporáneo”, należącego do działającej w Buenos Aires grupy młodych poetów „Mufados”. (Rok później ukaże się specjalny numer pisma poświęcony Gombrowiczowi). Nominacja do Międzynarodowej Nagrody Wydawców Prix Formentor. Wywiad na łamach „La Prensa” (Jorge Calvetti). Dolegliwości płucne i oskrzelowe. Artykuł poświęcony „Ślubowi” na łamach „Il Mondo” (Nicola Chiaromonte). Wizyta ks. Janusza St. Pasierba (jego wywiad z Witoldem Gombrowiczem zostanie opublikowany w roku 1969 na łamach „Tygodnika Powszechnego”). Obrady PEN Clubu w Buenos Aires – pisarz nie zostaje zaproszony. Odwiedza Świeczewskich w San Isidro. Rozważa przeprowadzkę do Hiszpanii. „Dziennik” 1957-1961 ukazuje się nakładem Instytutu Literackiego. Gombrowicz kontynuuje prace nad „Kosmosem”.

1962/1963

Pobyt w Piriápolis. 

1963

Pisarz przepisuje „Kosmos”. 28 lutego, w ostatnim dniu pobytu w Piriápolis, otrzymuje zaproszenie na półroczne stypendium wystosowane przez Fundację Forda i Senat Miasta Berlina, do czego przyczynił się Konstanty A. Jeleński. 8 kwietnia Witold Gombrowicz opuszcza Argentynę na pokładzie „Federico Costa”. W niedzielę 22 kwietnia dopływa do Cannes, odbywszy uprzednio krótki spacer po Barcelonie w czasie przerwy w rejsie. Następnego dnia Gombrowicz wyjeżdża koleją do Paryża, gdzie zatrzymuje się w hotelu Helder w pobliżu Opery. Pozostanie w stolicy Francji do 16 maja. Wywiady dla „Le Figaro” (Guy Le Clec’h), „Express” (Anne Guérin), „Arts” (Mathieu Galey). Sylwetka pisarza autorstwa Piotra Rawicza na łamach „Le Monde”. Marc Pierret zawiadamia o powrocie Witolda Gombrowicza do Europy na łamach „France-Observateur”. Zwiedza Luwr w towarzystwie pisarza Hektora Bianciottiego. Bywa na przyjęciach i proszonych śniadaniach. 16 maja pisarz wyjeżdża do Berlina, gdzie zamieszkuje kolejno w Akademie der Künste, hotelu Tusculum przy Kurfürstendamm 68, w mieszkaniu przy Hohenzollerndamm 36 oraz przy Bartningallee 11/13. 14-15 maja w Teatrze Récamier w Paryżu ma miejsce prapremiera „Ślubu” w reż. Jorge Lavellego. Aplauz dla reżyserii (Grand Prix w Konkursie Młodych Zespołów – Le Concours des Jeunes Compagnies), tekst jednak przyjęto krytycznie. Spektakl powtórzony zostanie 7 stycznia następnego roku. Mimo zaproszeń Witold Gombrowicz nie zdecyduje się pojechać do Paryża, aby wziąć udział w oficjalnej premierze. Spektakl otrzyma Międzynarodową Nagrodę Młodej Krytyki (Prix du Cercle International de la Jeune Critique). Kończy „Dziennik”, obejmujący podróż z Argentyny i pobyt w Paryżu. Szkicuje finał „Kosmosu”. Bywa w kawiarni Zunts, gdzie bez powodzenia usiłuje zorganizować „stolik”. Pisarz zaznajamia się z Helmutem Jeasrichem z „Der Monat”, kierownikiem literackim „Die Welt”, oraz Nicolasem Nabokovem – sekretarzem generalnym Kongresu Wolności Kultury, którego wstawiennictwu Gombrowicz zawdzięczać będzie przedłużenie stypendium o kolejne pół roku. Poznaje austriacką pisarkę Ingeborg Bachman i Güntera Grassa, niemieckiego pisarza. Tęskni za Argentyną. Problemy kardiologiczne. Fragment „Dziennika” („Transatlantisches Tagebuch”) ukazuje się w „Der Monat”. Na łamach „Akzente” opublikowany zostaje fragment „Pornografii”. Witold Gombrowicz rozpoczyna pracę nad „Dziennikiem Paryż – Berlin”. Bierze udział w zorganizowanym przez profesora Waltera Höllerera spotkaniu ze studentami, podczas którego odmawia odczytania fragmentu „Ferdydurke” w języku niemieckim. Kampania prasowa przeciw Gombrowiczowi w Polsce, zainicjowana opublikowanym na łamach „Życia Literackiego” felietonem Barbary Witek-Swinarskiej „O dystansie, czyli rozmowa z mistrzem”. (Wypowiedzi pisarza zaprezentowane zostały jako wyraz braku solidarności z doświadczonym wojną narodem polskim). „Pornografia” ukazuje się w wydawnictwie Günther Neske Verlag. Na łamach „Les Lettres Nouvelles” opublikowany zostaje fragment „Dziennika” poświęcony Brunonowi Schulzowi. Witold Gombrowicz wygłasza pogadankę dla młodych adeptów literatury na Literarisches Colloquium prowadzonym przez Waltera Hasenclevera. Wraca do prac nad „Kosmosem”. W tymże roku ukazują się poemat dramatyczny Jorgego Di Paoli Hernán ze wstępem pisarza oraz włoski przekład „Iwony, księżniczki Burgunda”.

1964

7 stycznia premiera „Ślubu” (reż. Jorge Lavelli) w Teatrze Récamier w Paryżu. Na łamach „France-Observateur” Witold Gombrowicz dystansuje się wobec zaproponowanej przez Luciena Goldmanna marksistowskiej wykładni dramatu. Ma trudności z zakończeniem „Kosmosu” i „Dziennikiem” poświęconym pobytowi w Berlinie. Zapada na grypę. Francuskie wydanie „Dziennika 1953-1956”. Powikłania pogrypowe i problemy kardiologiczne. Dziennik uznany zostaje w Paryżu za najlepszą książkę miesiąca. Długotrwałe gorączki i duszności z powodu astmy. Pisarz spędza dwa miesiące w klinice Hygiea (Fuggerstrasse 23). Rozważa wyjazd do Hiszpanii, stamtąd do Argentyny. Podejmuje rozmowy z Rolfem Thiele na temat sfilmowania „Pornografii”. Planuje wyjazd w Pireneje z bratankiem Józefem Gombrowiczem (Rysiem), synem Janusza Gombrowicza. 17 maja Witold Gombrowicz odlatuje z lotniska Tegel żegnany przez Lissę Bauer, Ottona Schily’ego, Christosa (Cristosa) Jaochimedesa, Zuzannę (Susannę) Fels i Tadeusza Kulika. Na Orly witają go Konstanty A. Jeleński i Józef Gombrowicz. Przez tydzień pisarz mieszka w Maisons-Laffitte, siedzibie „Kultury”. Wraz z Józefem Gombrowiczem wyprawia się aeroplanem do Royat. Zatrzymuje się czasowo w hotelu Terminus w Clermont-Ferrand, szukając bezskutecznie pokoju w Royat. Witold Gombrowicz zwraca się do Jerzego Giedroycia z prośbą u udzielenie mu kilkutygodniowego schronienia w Maisons-Laffitte. Wobec odmowy, po krótkim pobycie w Paryżu, 28 maja zamieszkuje dzięki pomocy Konstantego A. Jeleńskiego i Maurice’a Nadeau w domu Cercle Culturel w Royaumont,  mieszczącym się w dawnym opactwie cystersów. Czyta konsekwentnie „Pamiętniki” Claude’a Henri’ego de Saint-Simona, jest znany z upodobania do intelektualnych pojedynków. W Royaumont Witold Gombrowicz poznaje swą przyszłą żonę, Marię-Ritę Labrosse, pracującą tam nad rozprawą o Sidonie-Gabrielle Colette (obronioną w maju 1968 roku). Kolacja z wydawcą Maurice’em Nadeau oraz Genevi?ve Serreau – przyszłą tłumaczką (wraz z Konstantym A. Jeleńskim) „Iwony, księżniczki Burgunda”, „Operetki” i „Trans-Atlantyku” na język francuski. Gombrowicz dyskutuje o fenomenologii egzystencji z Jeanem Wahlem. Znajduje spokój do pracy nad Dziennikiem poświęconym okresowi berlińskiemu. Stan jego serca ulega poprawie, pisarz jednak nadal doświadcza cierpień o podłożu nerwowym. Mimo stabilizacji oddechu, może poruszać się jedynie powoli. Jego sztuki teatralne ukazują się w Niemczech. W tym samym roku, we Francji i w Argentynie, ukazują się wznowienia „Ferdydurke”. Gombrowicz orientuje się, czy istnieje możliwość powrotu do Argentyny. Z powodu braku wolnych kabin na rejsy wrześniowe, początkowo rozważa powrót w październiku. Z czasem pisarz bierze pod uwagę spędzenie zimy w Hiszpanii. Jego powieści „Kosmos” nadal brak zakończenia. Na początku września Witold Gombrowicz zatrzymuje się na dziesięć dni w Neuilly u zaprzyjaźnionej z nim Elżbiety Orel. 18 września leci do Nicei, następnie zatrzymuje się w Hôtel des Iles w Cabris, niedaleko Cannes. Następnego dnia zajmuje pokój, w którym mieszkał Gide, w Centrum La Messugui?re w Cabris. Jego towarzyszką jest Rita Labrosse. Gombrowicz kończy „Dziennik Paryż-Berlin.” „Pornografia” ukazuje się we Włoszech i Holandii, „Ferdydurke” w Argentynie, „Trans-Atlantyk” w Niemczech. Pisarz oddycha lepiej. Cierpi na nerwowe bóle żołądka. 25 października Witold Gombrowicz zajmuje wraz z Ritą Labrosse apartament w willi Alexandrine w Vence, przy Place du Grand-Jardin 36. W grudniu kończy „Kosmos”. Pojawia się koncepcja nowej wersji „Operetki”.

1965

Pisarz choruje na wrzód żołądka, stopniowo zaleczany. Pisze nową wersję „Operetki”. Nadal rozważa powrót do Argentyny. Gombrowicz zwraca się do brata z prośbą o cyjanek. Wiosną porzuca myśl o opuszczeniu Europy. Wizyta pisarza Sławomira Mrożka i artysty Jana Lenicy. Przyjaźń z architektem Bohdanem Paczowskim i jego żoną, Marią, którym wraz z Ritą Labrosse Witold Gombrowicz składa w lipcu rewizytę w Chiavari na Riwierze Włoskiej, zatrzymując się w pobliskiej Lavagnie. W „Expressie” ukazuje się artykuł Madeleine Chapsal poświęcony Gombrowiczowi. „Kosmos” ukazuje się nakładem Instytutu Literackiego. „Dziennik Paryż – Berlin” ukazuje się w Niemczech, wywołując recenzje od sarkastyczno-ironicznych po entuzjastyczne. Pisarz kontynuuje prace nad „Operetką” – sprawdza jej fragmenty, śpiewając. Kolejne tłumaczenia: „Iwona, księżniczka Burgunda” i „Ślub” we Francji, „Ferdydurke” w Jugosławii. Inscenizacja Iwony, księżniczki Burgunda na festiwalu w Chalon-sur-Saône (reż. Jorge Lavelli). Premiera ma miejsce we wrześniu na deskach Théâtre de France (Odeon).  W listopadzie Alf Sjöberg reżyseruje inscenizację w sztokholmskim Królewskim Teatrze Dramatycznym. Pisarz doświadcza poprawy stanu żołądka, zapada jednak na katar oskrzeli oraz cierpi z powodu choroby serca. Otrzymuje w prezencie pieska, którego nazywa Psiną. Znaleziony podczas przejażdżki kot, mieszkający przez kilka zimowych miesięcy w domu Rity Labrosse i Witolda Gombrowicza, nazwany zostanie Autostopem. Sukces „Iwony, księżniczki Burgunda” w Sztokholmie. W grudniu pisarz poprawia wraz z przyjaciółką francuskie tłumaczenie „Kosmosu”.

1966

Wizyta Artura Sandauera, promotora obecności dzieł Gombrowicza w powojennym dyskursie krytycznym w Polsce. Koncepcja ostatniego aktu „Operetki”. Ukazują się tanie wydania dzieł Witolda Gombrowicza, ustalając status pisarza jako klasyka: „Dziennik 1953-1956” w Niemczech, „Ferdydurke” w Anglii. Niemieckie wydanie „Kosmosu”. Witold Gombrowicz zaprzyjaźnia się z Marią Sperling i Józefem Jaremą. Znajomość z Jeanem Dubuffetem, tworzącym w owym czasie swój najsłynniejszy cykl „L’Hourloupe”. Nie bez trudności Gombrowicz kończy „Operetkę”. Reportaż telewizji francuskiej. W tym samym roku również wywiady dla „Die Welt” (Valentin Polcuch), „Le Figaro littéraire” (Daniel Albo) oraz „Nice-Matin” (Arlette Sayac). Publikacja „Dziennika 1957-1961” (wyd. Instytut Literacki). Gombrowicz pisze „O Dantem”. Przyjmuje wizytę Jeana Wahla. Z końcem roku Instytut Literacki wydaje w jednym tomie „Dziennik 1961-1966” i „Operetkę”. Późną jesienią pisarza męczą przeziębienia, gorączki, bóle zębów i serca. Przestaje wychodzić z domu. W grudniu Gombrowicz pisze wywiad z samym sobą dla „Quinzaine Littéraire”. W roku 1966 opublikowane zostają angielskie i norweskie tłumaczenia „Pornografii” oraz francuskie, włoskie i angielskie tłumaczenia „Kosmosu”. 

1967

Pisarz nie opuszcza domu – jego serce jest osłabione, wzmaga się astma. Wizyty pisarzy, Czesława Miłosza i Ernesto Sábato. Wyjątkowo, wraz z Alastairem Hamiltonem, autorem angielskiego przekładu „Pornografii”, przyszłym tłumaczem „Ferdydurke” i „Kosmosu”, Witold Gombrowicz wybiera się na plażę do Juan-les-Pins. Międzynarodowa Nagroda Wydawców (Prix international des Éditeurs – Formentor) za „Kosmos”. Wywiad z samym sobą na łamach „Quinzaine Littéraire” („Byłem pierwszym strukturalistą”). Praca nad „Rozmowami z Gombrowiczem” – wizyty Dominique’a de Roux, pisarza, redaktora i współinicjatora serii „Cahiers de L’Herne” obejmującej tomy monograficzne poświęcone pisarzom i poetom wydawane przez oficynę wydawniczą L’Herne. Wizyty pisarza Jeana-Marie Gustava Le Clézio oraz poety Gastona Mirona, przyjaciela Rity Labrosse i wielbiciela „Dziennika”. Pierwsze wydania „Ferdydurke” w Skandynawii (Szwecja, Norwegia), Japonii i Słowenii. Edycje kolejnych utworów w Holandii, Hiszpanii i Włoszech. We Francji ukazują się „Bakakaj” i kolejne wydanie „Pornografii”. 

1968

W Warszawie umiera Janusz Gombrowicz. L’Herne publikuje „Sur Dante”. Witold Gombrowicz kończy prace nad „Rozmowami…” i uczestniczy w pracach nad poświęconym sobie zeszytem monograficznym (seria wydawnicza „Cahiers de L’Herne”). Koresponduje z Jeanem Dubuffetem. Programy dla telewizji szwajcarskiej i włoskiej. Francuskie wydanie „Dziennika Paryż – Berlin”. „Diario Argentino” ukazuje się w Argentynie. Wydawnictwo Belfond publikuje „Rozmowy z Gombrowiczem” („Entretiens avec Gombrowicz”). Tłumaczenia utworów Gombrowicza na języki szwedzki, włoski, hiszpański i holenderski. Inscenizacja „Ślubu” w berlińskim Schiller Theater w reżyserii Ernsta Schröedera. 18 listopada pisarz przechodzi zawał serca. 28 grudnia Witold Gombrowicz pojmuje za żonę Marię-Ritę Labrosse.

1969

W marcu małżonkowie przenoszą się do willi Val-Clair na przedmieściach Vence. Pisarz udziela trzynastu wykładów z filozofii dla żony i Dominique’a de Roux („Guide de la philosophie en six heures un quart. Extraits,” L’Herne 1971). Program dla telewizji francuskiej. Rozmowy z Gombrowiczem ukazują się nakładem Instytutu Literackiego. Gombrowicz kontynuuje prace związane z planowaną publikacją zeszytu monograficznego „Cahier de L’Herne”, przygotowując krótki biogram, którego nie zdąży ukończyć. Ukazuje się „Operetka” w języku francuskim. Tłumaczenia utworów Gombrowicza na języki norweski, szwedzki, portugalski, włoski, holenderski, angielski. Ogląda pierwsze lądowanie astronautów na Księżycu. Pisarz umiera 24 lipca na niewydolność płuc, przechodząc we śnie zawał serca. „Ostatni wywiad” z Witoldem Gombrowiczem opublikowany zostanie we wrześniu na łamach „Kultury”.